Nam tính độc hại trong phim hoạt hình của Pixar?

Bộ phim mới nhất của hãng phim hoạt hình Pixar – Lightyear được cho là một cú đánh trực diện vào nam tính độc hại. Nhưng sau đó thì sao?

Buzz Lightyear là một đồ chơi búp bê phi hành gia, từng xuất hiện nhiều lần trong loạt phim nổi tiếng Câu chuyện Toy Story. Tuy nhiên, bộ phim năm 2022 là một cuộc hành trình riêng với những đặc điểm tính cách và xung đột nội tâm của Buzz lightyear, không phải với tư cách là một món đồ chơi, mà là một người có vai trò đứng mũi chịu sào trong một phi hành đoàn thám hiểm vũ trụ.

Bộ phim lấy bối cảnh ở một tiểu hành tinh tên là T’Kani Prime cách Trái đất 4.2 triệu năm ánh sáng. Buzz Lightyear và các cộng sự trên con tàu vũ trụ có biệt danh là “Củ hành” được cử đến hành tinh này để thám hiểm sự sống. Vừa đặt chân đến đó, phi hành đoàn đã bị tấn công bởi một dạng sống ngoài hành tinh. Tuy nhiên, khi trở lại “Củ hành” để thoát thân, mọi người nhận ra nó đã bị hỏng do Buzz trước đó đã can thiệp vào hệ thống thoát hiểm của con tàu. Cuối cùng, tất cả đành phải chịu kẹt lại T’Kani Prime và không thể trở về Trái đất.

Thời gian trôi qua, mọi người đã dần thích nghi và an phận trên hành tinh mới, nhưng riêng Buzz Lightyear dường như vẫn không thôi dằn vặt và đổ lỗi cho chính mình. Khi phi hành đoàn nghiên cứu loại nhiên liệu đa chiều dùng cho “Củ hành” để đưa tất cả trở về nhà, Buzz liên tục đứng ra tình nguyện để thử bay với loại nhiên liệu mới này. Mỗi lần bay thử là mỗi lần chịu ảnh hưởng của sự giãn nở của thời gian. Một vài phút trên tàu được tính bằng hằng năm trôi qua trên T’Kani Prime. Mọi người có ý ngăn Buzz hãy nghĩ lại sau lần thất bại đầu tiên, nhưng anh không quan tâm. Anh cũng không dừng lại chút nào để nhận ra rằng, sự cố chấp của anh đã khiến bao nhiêu lần cả đội phải “sống dở chết dở”.

Sau rất nhiều lần thử liên tục thất bại quay trở về cũng đồng nghĩa với việc những người phi hành đoàn xung quanh anh già đi, đặc biệt là người đồng đội da màu thân thiết nhất của Buzz – Alisha Hawthorn, đã kết hôn, sinh con, rồi có cháu, rồi chết. Mọi người dường như đã ổn định hẳn trên hành tinh mới, không còn hoài niệm về Trái đất, thì Buzz vẫn không dừng lại.

Nhân vật Mr.Incredible trong The Incredibles (2004) tỏ ra nhàm chán với công việc bé mọn hằng ngày.
Nam tính độc hại được các nhà nghiên cứu định nghĩa là những hành vi và niềm tin có biểu hiện (1) Kìm nén cảm xúc và che giấu sự căng thẳng, tuyệt vọng (2) Duy trì một vẻ ngoài cứng rắn (3) Coi bạo lực là dấu hiệu của quyển lực, là hành vi của người “mạnh mẽ”. Nam tính độc hại đặt lên vai nhiều áp lực cho các bé trai, khiến các em không dám thể hiện cảm xúc, cố gắng tỏ ra mạnh mẽ mọi lúc, và nếu không đạt được điều đó, các em sợ sẽ bị đánh giá là yếu đuối, ẻo lả, “nữ tính”. Việc thiếu khả năng bộc lộ và nhìn nhận cảm xúc một cách lành mạnh sẽ khiến các em nhìn nhận ý nghĩa của việc trở thành người đàn ông một cách méo mó.1

Trong Lightyear, Buzz Lightyear được xây dựng ban đầu mang đậm nét của nam tính độc hại: không chỉ duy trì một vẻ ngoài cứng rắn, anh tỏ ra “khắc kỉ” và “phi ngã” đến cực đoan, cho rằng mình có thể tự gánh vác, tự hoàn thành mọi nhiệm vụ mà không cần đến sự giúp đỡ, cũng không đếm xỉa đến lời khuyên của những người xung quanh. Ở đầu phim khi còn đồng hành với Alisha, gương mặt Buzz gần như không bộc lộ bất kì cảm xúc nào, luôn tỏ ra nghiêm nghị và quyết đoán, chỉ thi thoảng bực bội khi có chuyện không vừa ý. Khi làm hỏng con tàu “Củ hành”, Buzz tự trách mình bất tài, vô dụng, yếu đuối. Mỗi khi thấy buồn, Buzz ngay lập tức che giấu cảm xúc bằng cách lao vào tập thể dục và tiếp tục những cuộc thử nghiệm bay một cách mù quáng.

Buzz chỉ bắt đầu nhận ra vấn đề của bản thân trong một lần chạm trán với binh đoàn robot cầm đầu bởi một kẻ tên Zurg. Lúc đó, sát cánh với Buzz (dù dĩ nhiên anh luôn ngăn cản sự trợ giúp của họ) là một thế hệ phi hành gia trẻ, mới, trong đó có Izzy, cháu ngoại của Alisha. Trong cuộc chiến, Zurg tiết lộ mình chính là một phiên bản của Buzz Lightyear ở tương lai, một phiên bản nam tính độc hại cao hơn Buzz Lightyear của hiện tại. Nếu như Buzz chưa từng dùng bạo lực với ai, thì Zurg lại ưa thích đàn áp người khác nếu họ không theo ý của hắn, không tán đồng với tham vọng của hắn. Hình ảnh của Zurg trở thành lời cảnh tỉnh cho Buzz Lightyear: nếu vẫn cứ bảo lưu những tính cách cố chấp và cực đoan mang màu sắc nam tính độc hại như trước, sẽ có ngày anh trở thành người như Zurg – cô độc và lạnh lẽo.

Như lời giải thích của đạo diễn Lightyear, Angus MacLane, bước ngoặt Zurg tiết lộ mình là một phiên bản của Buzz, là một lựa chọn đích đáng, bởi “để Buzz chiến đấu chống lại chính mình là điều thú vị nhất của câu chuyện, bởi vì từ chối mọi sự giúp đỡ, kiên quyết tự mình giải quyết hết mọi việc là một biểu hiện của nam tính độc hại. Tôi cảm thấy Buzz ban đầu chính là một nhân vật phản diện”.2 Cuối cùng Buzz nhận ra rằng, nếu ở hình bóng Zurg, anh sẽ không bao giờ thấy được niềm vui của những người xung quanh, không có bất kì bạn bè nào chia sẻ niềm vui của mình. Anh cảm thấy giá trị của mình nằm ở việc sát cánh cùng đồng đội, chứ không phải là đơn phương chiến đấu.

Old Man và New Man

Mặc dù đây là lần đầu tiên Pixar tấn công vào nam tính độc hại một cách trực diện, nhưng một loạt các tác phẩm trước của xưởng phim hoạt hình này, thực chất cũng đã động chạm đến chủ đề tương tự, thông qua hình tượng “Old Man” (con người cũ) và “New Man” (con người mới). Hai khái niệm này là hai định nghĩa về sự “nam tính” thịnh hành trên truyền thông và quan niệm xã hội lần lượt ở những năm 80 và sau những năm 90. Trong đó hình tượng Old Man để chỉ những người có vẻ ngoài mạnh mẽ, cứng rắn, ăn to nói lớn, vai u thịt bắp, có sức mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần, ít khi bộc lộ cảm xúc, thành công và quyền lực trong công việc nhưng bất hạnh và cô đơn trong tình cảm – một dạng cực đoan của khắc kỉ. Hình tượng New Man lại là những con người biết kết nối với người khác và kết nối với chính mình, là con người của gia đình và bạn bè.

Trong các phim của Pixar, thông điệp sẽ dành sự ưu ái cho New Man và có xu hướng chỉ trích Old Man. Điều đó sẽ thể hiện ở những yếu tố: (1) những nhân vật alpha-male sẽ gặp khó khăn trong nhiều nút thắt của câu chuyện, và khi họ cởi được những nút thắt đó, họ sẽ trở thành New Man, thể hiện cảm xúc lành mạnh với các nhân vật khác (2) Dành nhiều sự trìu mến, cảm thông cho những nhân vật nam khao khát được yêu thương, được cảm thấy có ích với mọi người (3) Nhân vật nam yêu cầu sự hỗ trợ của người khác và cảm thấy mình là một phần của cả nhóm, được tiếp thêm sức mạnh nhờ tinh thần đồng đội.

Ta có thể thấy motif thứ nhất ở hình tượng McQueen – chiếc xe đua bách chiến bách thắng có biệt danh là “Tia Chớp”, nghĩ rằng mình đang trên đỉnh vinh quang, ăn to nói lớn, kiêu căng ngạo mạn, không muốn hợp tác với bất kì ai, sa thải tất cả đội hậu cần vì họ không theo ý mình trong Cars. Nhưng trong một lần bị lạc đường đến một khu phố nghèo trên sa mạc tên là Radiator Spring, McQueen đã hoàn toàn thay đổi. Khi tiếp xúc với tình cảm nồng hậu của mọi người trên phố, từ cô bạn Sally – một chiếc xe Porsche màu xanh lam sang chảnh cho đến Matter – một chiếc xe máy cày được độ lại cũ xỉn, chiếc xe đua kiêu ngạo Macqueen bỗng nhận ra những mối quan hệ thân thiết quan trọng với cuộc đời mình thế nào. Hay trong The Incredibles (Gia đình siêu nhân), người siêu nhân bố – Mr. Incredibles được xây dựng là vai u thịt bắp, có sức mạnh dời non lấp bể, đánh đông dẹp bắc, sau khi “nghỉ hưu” công việc siêu nhân để trở về cuộc sống bình thường chốn công sở và quay cuồng với gia đình thì cảm thấy dường như những công việc bé mọn đó không xứng với mình. Khi được thuê làm siêu nhân trở lại, anh tưởng như đó mới chính là con người anh, một alpha male đầu đội trời chân đạp đất đích thực, độc lập tác chiến. Nhưng niềm vui đó không được lâu, khi bị bắt và bị khóa sức mạnh bởi một kẻ xấu tên là Syndrome, chính vợ con đã cứu anh ra khỏi hiểm nguy. Anh nhận ra đơn phương độc mã không có ý nghĩa bằng việc sát cánh bên gia đình, cùng chống lại kẻ xấu.

Motif thứ hai về những nhân vật khao khát được yêu thương có thể kể đến Up (Bay lên). Trong bộ phim, Carl Fredricksen là một ông già cô độc và trầm cảm sau cái chết của người vợ Ellie. Ông đã tự làm căn nhà bóng bay trôi nổi trên bầu trời để tự tách mình khỏi thế giới xung quanh, tới Thác Thiên đường, địa điểm mong ước của người vợ quá cố, nhưng không ngờ lại có cậu bé 12 tuổi Russell bám đuôi theo. Mối quan hệ đặc biệt giữa Carl và Russel gắn kết nhờ bộc lộ, chia sẻ với nhau những khao khát được yêu thương, đặc biệt là khi Russel kể về nỗi buồn khi chứng kiến cuộc hôn nhân đổ vỡ của cha mẹ.3 Hay trong phim Coco, kể về một đứa trẻ phiêu lưu đến thế giới của người chết để rồi gặp người ông nội Hector – người đã bị gia đình từ mặt, xé ảnh thờ đã lâu. Người xem cảm thấy đồng cảm với nhân vật Hector khi ông thể hiện một tình cảm trìu mến đến đáng thương tới người vợ (dù đã xuống âm phủ vẫn quyết không thèm gặp mặt) và với người con gái mà năm xưa ông đã từng hát ru bên nôi. Những nhân vật theo motif này thường có đa dạng về vẻ bề ngoài, có thể là bụ bẫm tròn quay như Russel hay gầy gò rách rưới như Hector.

Tất cả những ví dụ trên đều cho thấy khi nhận thức ra được nhu cầu khao khát và được yêu thương, một hình mẫu New Man được hình thành – một người đàn ông chỉ thực sự mạnh mẽ khi là con người của đồng đội, của tập thể khi học cách chuyển hóa nhu cầu ích kỷ của bản thân để trở thành một người cha, người bảo vệ đúng nghĩa. Họ dấn thân để hy sinh mình vì lợi ích của người khác. Ở cái kết của tất cả những ví dụ trên, những nhân vật nam đã chuyển hóa thành người cha, người ông, người anh em chí cốt giàu lòng thương yêu, trắc ẩn và quan tâm đến người khác.3

Trong quá trình thể hiện nhu cầu yêu thương, cần đến, những nhân vật nam giới của Pixar cũng nhận ra một điều rằng, họ sẽ không bao giờ đến đích thành công nếu không công nhận được sự trợ giúp của đồng đội. Và điều đó dẫn ta đến motif thứ ba. Thông điệp này được thể hiện trong tất cả những bộ phim của Pixar. Trong các phần của của Toy Story kể về cuộc phiêu lưu của những đồ chơi, rõ ràng khán giả thấy tự thân Woody – búp bê hình cao bồi nam và Buzz Lightyear không thể về với cậu chủ Andy nếu không có sự trợ giúp đắc lực của tất cả những món đồ chơi khác, như nàng cao bồi Jessie, Quý ông và quý bà đầu khoai tây, khủng long T-Rex và những món đồ chơi xa lạ hỗ trợ trên suốt chặng đường. Mr. Incredible không thể đánh thắng Syndrome nếu không có sự trợ giúp của gia đình. Trong Finding Nemo, Marlin không thề tìm kiếm Nemo nếu không chấp nhận sự đồng hành của cô cá đãng trí Dory. Trong Onward, chằn tinh Ian không thể tìm kiếm hành trình trọn vẹn nếu không có người anh trai Barley Rightfoot, vân vân. Tinh thần đồng đội gợi ý cho một mối quan hệ mang tính gia đình, đoàn kết và cởi mở.

Và dĩ nhiên, các nhân vật phản diện thường mang đậm nét Old Man, như một thông điệp “bài trừ” những đặc trưng của nam tính độc hại, chạy theo áp lực thành công và nổi tiếng một cách mù quáng. Điều này được thấy ở Charles Muntz – nhân vật phản diện trong Up, vì muốn mình là người duy nhất tìm kiếm loài chim kỳ dị nên đã giết hại tất cả những nhà thám hiểm đến nơi ông trú ngụ. Hay Chủ tịch Tập đoàn Sợ hãi Waternoose, vì e ngại về sự cạn kiệt năng lượng trong công ty, nên đã dùng máy hút sạch tiếng hét của những đứa trẻ con, bất kể điều ấy gây sang chấn tâm lý của tụi nhỏ. Ernesto de la Cruz vì muốn tận hưởng cảm giác được ngưỡng mộ, cung phụng nên ra tay đầu độc Hector trong Coco.3

Sự lép vế của nhân vật nữ

Dẫu tôn vinh hình tượng New Man, trân trọng những phẩm chất mà trước đây từng bị coi là “yếu đuối”, “nữ tính” của nam giới, điều này vẫn không đồng nghĩa với việc trao quyền cho phụ nữ. Điều đó không chỉ đúng trong nhiều phong trào xã hội (?) trong lịch sử như mythopoetic movement mà trong cả những bộ phim của Pixar. Khuyết điểm lớn nhất trong những bộ phim của Pixar đó là để nữ giới chỉ đóng vai trò “phụ họa” trong thế giới của đàn ông, để tôn vinh các nhân vật nam lên. Chẳng hạn trong Toy Story, búp bê cao bồi nữ Jesse đã trấn an tinh thần của Woody khi gặp khó khăn, giúp anh chàng trung thực và trân trọng cảm xúc của mình. Nhưng vai trò của Jesse nhanh chóng bị lu mờ, chỉ là phông bạt để Woody thể hiện vai trò “anh hùng cứu mỹ nhân”. Trong các phim của Pixar, nữ giới kể cả khi làm lãnh đạo, cũng không có vai trò quyết định trong câu chuyện. Chẳng hạn như trong A Bug’s Life (Đời kiến), dẫu cho Vương quốc loài kiến được điều hành bởi các nữ tướng thì mọi cuộc chiến chống lại quân xâm lăng của họ không thể thành công nếu thiếu nhân vật nam – Flik. Công chúa Atta phải có Flik mới đánh đuổi được gã châu chấu hung hăng Harper. Hay trong Brave, nàng công chúa tóc đỏ Merida thể hiện với phong thái tomboy, mạnh mẽ, từ chối lời cầu hôn của bất kỳ chàng phò mã và lời dạy về sự nữ tính của người mẹ, nhưng cuối cùng vẫn chỉ là tạm hoãn trước đề nghị kết hôn đến từ các quốc vương. Cô vẫn chịu ảnh hưởng lớn từ chế độ phụ quyền trong vương quốc. Thậm chí, sự xuất hiện của những nhân vật nữ cũng không phải là chất xúc tác cho sự thay đổi của nam giới. Như trong The Incredibles, Elastigirl, vợ của Mr.Incredibles, dù là người đã dẫn các con cứu chồng ra khỏi sự giam giữ của Syndrome, cũng không thực sự làm thay đổi con người anh. Sự chuyển biến của Mr. Incredible chỉ đến được thông qua việc chạm trán với kẻ thủ ác – Syndrome. Điều đáng băn khoăn trong đây – chính là những nhân vật nữ đều có cá tính riêng, sự mạnh mẽ và quyết đoán – nhưng cuối cùng vẫn phải dưới “trướng” lãnh đạo của những nhân vật nam.3

Và điều này lại tiếp tục được lặp lại trong Lightyear (2022). Bộ phim vẫn thể hiện rào cản cũ còn tồn tại khi liên quan đến bình đẳng giới. Liệu Pixar có thể làm cái kết khác đi khi để Buzz trao lại quyền đội trưởng cho Izzy – một người có tố chất lãnh đạo tốt hơn cả anh – sự dũng cảm, khả năng kết nối mọi người và bao dung trước thất bại của người khác? Thậm chí Izzy là một người trẻ tuổi, còn rất nhiều đất để đi lên. Đây là một sự thất vọng khi trước đó, Pixar đã dần có sự thay đổi về cơ cấu giới tính trong đội ngũ làm phim, thể hiện của hình ảnh nữ giới làm chủ cuộc sống gia đình trong Turning Red.

Xây dựng khuôn mẫu giới và tác động đến trẻ em: tương lai của Pixar

Từ trước đến nay, câu hỏi về ảnh hưởng của truyền thông đến nhận thức trẻ em vẫn luôn là chủ đề nóng hổi. Đặc biệt khi nói về khuôn mẫu giới trong các tác phẩm phim điện ảnh và truyền hình, nhiều nhà nghiên cứu văn hóa vẫn tranh cãi về việc chúng có thể góp phần hình thành con người và định hình nhân cách của trẻ. Nhiều nhà nghiên cứu truyền thông, đặc biệt là những nhà nghiên cứu điện ảnh đã luôn thảo luận về văn hóa đại chúng như một tấm gương phản chiếu bản sắc văn hóa của chúng ta, cũng như củng cố các chuẩn mực của văn hóa chính thống.4

Những gì Pixar xây dựng về hình mẫu nam giới cũng đơn thuần phản ánh cuộc sống thực tế của các nhà làm phim. Nhưng qua cách xây dựng các hình tượng nam giới lành mạnh, những hình tượng siêu anh hùng “phi truyền thống” tạo động lực khích lệ các bé trai có thể phát triển người đàn ông phát triển tốt hơn trong việc thể hiện cảm xúc, chấp nhận sự thất bại, biết cách gắn bó với cộng đồng và dũng cảm theo hướng tích cực hơn. Điều này đặc biệt quan trọng khi khán giả của Pixar ít nhiều cũng là những đứa bé trai đang hình thành tính cách. Đồng thời, đây cũng là công cụ hay để giáo dục những người cha, những nam giới đang trên con đường trưởng thành để nhìn nhận lại chính mình.

Tuy nhiên không chỉ dừng lại ở nam giới nói chung, những bé gái đang xem phim hoạt hình cũng ít nhiều bị tác động bởi hình mẫu nam nữ trên màn ảnh, do đó cần có sự thay đổi tích cực để các bé gái và nữ giới cảm thấy tự tin hơn khi được trao quyền và làm chủ trong các hoạt động sự nghiệp và xã hội. Trong khi thực tế ở nhiều quốc gia, tỉ lệ nữ giới làm lãnh đạo ở nhiều lĩnh vực vẫn chiếm tỉ lệ ít ỏi, việc nỗ lực nâng cao quyền năng của phụ nữ là điều lại càng cần hơn bao giờ hết.5□

——

Nguồn tư liệu tham khảo:

1 Salam, Maya. “What Is Toxic Masculinity?” The New York Times, The New York Times, 22 Jan. 2019, https://www.nytimes.com/2019/01/22/us/toxic-masculinity.html.

2 Oregonian/OregonLive, Kristi Turnquist | The. “Angus MacLane on Directing ‘Lightyear,’ and How Portland Influenced the ‘Toy Story’ Spinoff.” Oregonlive, 25 June 2022, https://www.oregonlive.com/entertainment/2022/06/angus-maclane-on-directing-lightyear-and-how-portland-influenced-the-toy-story-spinoff.html.

3]Finklea, Bruce William. “Examining Masculinities in Pixar’s Feature Films: What It Means to Be a Boy, Whether Human, Fish, Car, or Toy.” University of Alabama Institutional Repository, University of Alabama Libraries, 1 Jan. 1970, https://ir.ua.edu/handle/123456789/1977.

4 Shannon R. Wooden, Ken Gillam. “Pixar’s Boy Stories: Masculinity in a Postmodern Age”, 2014.

5“Nam Giới Và Nam Tính Trong Một Việt Nam Hội Nhập.” ISDS, 22 July 2022, isds.org.vn/an-pham/nam-gioi-va-nam-tinh-trong-mot-viet-nam-dang-hoi-nhap/?fbclid=IwAR1-3TrXooLNAfWxewteM0ZuIYurL0RbUAOnLCuBQojdP03igxNbHgBl2t8.